شستشوی زخم مؤثرترین روش تمیز کردن زخم است و اگر به درستی انجام شود می تواند منجر به تسریع بهبود زخم شود. البته این کار تنها به معنای ریختن محلول شوینده روی زخم نیست بلکه برای مؤثر واقع شدن باید به شکل اصولی و طبق دستورالعمل های خاصی انجام شود.
شستشوی زخم چیست؟
شستشوی زخم به معنای جریان مداوم محلول شوینده روی زخم باز برای از بین بردن:
- بقایای سلولی که به زخم چسبیده اند
- باکتری های سطحی
- ترشحات زخم
- باقیمانده پانسمان (که به زخم چسبیده)
است. هدف از شستشوی زخم ها کمک به حفظ محیط مرطوب روی زخم، تسهیل دبریدمان و تسریع بهبود زخم است.
به عبارتی شست و شو و آبیاری زخم ها، یک گام مهم در تسهیل پیشرفت فاز التهابی به فاز تکثیر تکثیری با حذف لایه های بافت ها شود. هم چنین می تواند از آبسه و یا آلودگی زخم پیشگیری کند. هدف کلی از شست و شوی زخم تمیز کردن آن و به حداقل رساندن باکتری های موجود در بستر زخم است.
هنگام شستشوی زخم به نکات زیر توجه کنید:
- هر بار که پانسمان را عوض می کنید زخم باید شستشو داده شود. زخم ها هنگام معاینه اولیه نیز شستشو داده می شوند تا پزشک معالج بتواند زخم را بهتر و دقیق تر بررسی کند.
- اعمال فشار مناسب در شستشوی مؤثر بسیار مهم است. فشار کم نمی تواند باکتری های سطحی زخم را که می توانند منجر به عفونت زخم شوند از بین ببرد. فشار زیاد علاوه بر آسیب رساندن به بافت، ممکن است باکتری های سطحی را به داخل بستر زخم براند. فشار شستشو باید بین 4 تا 15 psi باشد. استفاده از قوطیهای سالین تحت فشار نیز قابل قبول است.
شستشوی زخم بسیار آسان، سریع، ارزان و مؤثر است. زخم ها را، در هر قسمتی از بدن که باشند، می توان شستشو داد. ممکن است به بیماران نیز آموزش داده شود که خودشان زخم را در منزل شستشو بدهند.شستشوی زخم کار متداولی است که توسط پزشکان مراقبت از زخم انجام می شود. این کار قبل از تعویض پانسمان انجام شده و می تواند باعث بهبودی زخم و جلوگیری از بروز عفونت شود.
انواع محلول های شستشوی زخم
انتخاب محلول مناسب یکی از مهمترین مراحل در شستشوی زخم است. در حالت ایده آل، محلول شستشو باید ایزوتونیک، غیرهمولیتیک، غیر سمی، شفاف و ارزان باشد و به آسانی استریل شود. متأسفانه، چنین محلولی هنوز وجود ندارد. در حال حاضر، نرمال سالین رایج ترین محلول شستشوی مورد استفاده است. روش های زیادی برای شست و شوی زخم وجود دارد؛ مانند استفاده از ضدعفونی کننده هایی چون بتادین، کلرهگزیدین و پراکسید هیدروژن؛ اما این ضدعفونی کننده ها ممکن است سبب ایجاد مسمومیت در بافت ها شده و بهبود زخم را مختل کرده و زخم حاد شود. برخی از روش های شست و شوی موضعی معمول عبارتند از:
نرمال سالین (سرم فیزیولوژی)
نرمال سالین محلولی ایزوتونیک بوده و همانطور که گفته شد رایج ترین محلول شستشوی زخم است. دلیل این امر عوامل فیزیولوژیکی و ایمن بودن محلول است (نرمال سالین کمترین میزان سمیت را در بین محلول های شستشو دارد). اما یکی از معایب نرمال سالین این است که زخمهای نکروزی را به خوبی سایر محلول ها تمیز نمی کند و هیچ نوع ویژگی آنتی سپتیک ندارد.
توصیه :
- بایستی تمامی محلول آماده شده در یک جلسه استفاده شده و جهت نوبت بعدی تعویض پانسمان، محلول جدیدی تهیه گردد.
- محلول نرمال سالین باید شفاف باشد در غیر این صورت استفاده نگردد.
آب استریل
آب استریل که از طریق تقطیر ایجاد می شود فاقد هرگونه ماده ضد میکروبی یا مهارکننده باکتری یا بافرهای اضافی است. این آب اغلب به عنوان جایگزین ارزان تری برای محلول سالین استفاده می شود. البته آب استریل هیپوتونیک است و ممکن است باعث همولیز (تجزیه گلبول های قرمز) شود؛ به علاوه در عمل های جراحی به راحتی توسط بافتها جذب می شود. بنابراین، استفاده از آن در چنین شرایطی توصیه نمی شود.
آب شرب
در صورتی که محلول نرمال سالین یا آب استریل در دسترس نباشد از آب شرب برای شستشوی زخم استفاده می شود. در واقع، برخی از مطالعات نشان داده اند که آب شرب به اندازه محلول نرمال سالین در کاهش تعداد باکتری ها مؤثر است.
تمیز کننده های تجاری
امروزه تمیز کننده های تجاری به طور روز افزونی برای شستشوی زخم استفاده می شوند. شستشو با مواد تمیز کننده تجاری باکتری ها را نمی کشد اما آنها را از زخم خارج می کند. به علاوه، به دلیل سورفاکتانت موجود در این تمیز کننده ها نیروی کمتری برای حذف باکتریها و بقایای سلولی از زخم لازم است. بنابراین، این مواد برای شستشوی زخم هایی که حاوی ضایعات سلولی چسبنده یا بافت نکروزی هستند مناسبند.
بتادین (پوویدون آیودین)
بتادین یک محلول ضد میکروبی است که در برابر طیف وسیعی از عوامل بیماری زا مانند باکتری استافیلوکوکوس اورئوس مؤثر است. با این حال، از معایب بتادین، سمیت آن برای سلول های سالم و سلول های در حال ترمیم موجود در زخم است. این محلول منجر به خشک شدن پوست و تغییر رنگ آن می شود.
آب اکسیژنه (پراکسید هیدروژن)
محلول پراکسید هیدروژن 3 درصد یکی از ضد عفونی کننده های رایج زخم است. پراکسید هیدروژن ممکن است به عنوان یک عامل دبریدمان شیمیایی عمل کرده و در حذف ضایعات باقی مانده روی زخم و بافت نکروزی مؤثر باشد. در صورت استفاده از محلول پراکسید هیدروژن توصیه می شود که زخم با نرمال سالین هم شستشو داده شود. اکسیژن آزاد شده می تواند حباب هایی ایجاد نماید که کمک به دبریدمان مکانیکی بافت های مرده زخم نماید. ممکن است به دلیل آزاد سازی اکسیژن اثرات کشندگی روی باکتری های بی هوازی داشته باشد.
معایب:
- به دلیل اثر جوشیدن و کف کردن می تواند بافت های اپی تلیزه تازه تشکیل شده را از سطح زخم بلند کند.
- اثر سمی بر روی سلولهای فیبروبلاست پوست
- موارد بیماران با آمبولی اکسیژن وآمفیزم محل عمل جراحی به دنبال شستشو همراه با فشار و شستشوی حفرات بسته زخم گزارش شده است.
- ممکن است لخته ها را حل کرده و سبب خونریزی گردد.
توصیه :
- به دلیل خطربروز آمبولی اکسیژن وآمفیزم محل عمل جراحی شستشو با پراکسید هیدروژن همراه با فشار وزخم های حفره ای بسته توصیه نمی شود.
- استفاده از پراکسید هیدروژن به دلیل اثرات دبریدمان شیمیایی کار بالینی صحیحی نمی باشد. بهتر است از روش های دبریدمان مانند پانسمان های با اثر دبریدمان اتولیتیک یا کمپرس گازآغشته به نرمال سالین استفاده نمایید.
هیپوکلریت سدیم
هیپوکلریت سدیم در زخم های فشاری حاوی بافت نکروزی به منظور کنترل عفونت مورد استفاده قرار می گیرد. این ترکیب دارای اثر ضد باکتریایی در برابر بسیاری از باکتری هایی است که معمولاً در زخم های باز دیده می شوند. بعضی اوقات از آن برای کنترل رشد باکتریها و به حداقل رساندن بو در زائده های سرطانی استفاده می شود. با این حال، این محلول در صورت استفاده طولانی مدت برای سلول های سالم و سلول های در حال ترمیم سمی است. در نتیجه استفاده از آن برای دوره های طولانی تر از 7 الی10 روز توصیه نمی شود.
آهک آغشته به کلر ومحلول اسید بوریک شامل 0.25% کلرین در دسترس با PH 8.5-7.5 می باشد.
- محلول داکین: محلول جراحی کلر حاوی جوش شیرین
محلول کلر حاوی جوش شیرین شامل اسید بوریک، آهک آغشته شده به کلرو کربنات سدیم است که در ترکیب باهم محلول 0.5 درصد کلرین با PH برابر 9.5 را می سازند.
معایب
- به سرعت در مجاورت خون، ترشحات عفونی و ارگانهایی حیاتی غیرفعال می شود.
- سمی برای فیبروبلاست ها و جلوپیری از ساخت کلاژن.
- مهار مهاجرت لوکوسیت ها و سلولهای آندوتلیال.
- متوقف نمودن همیشگی میکرووسکولاریزیشن
- به شدت محرک برای بافت و ایجاد ادم لوکالیزه.
- ایجاد واکنش شوارتزمن و متعاقب آن نارسایی کلیوی
- جذب اسید بوریک موجود در محلول ائوزول و داکین می تواند منجربه نارسایی کبدی یا کلیوی گردد.
- ممکن است لخته ها را حل کرده و سبب خونریزی گردد.
- اثر سفت کنندگی کمی بر روی بافت نکروتیک و اسکار سیاه رنگ دارد.
اسید استیک
محلول اسیدی است که PH محیط زخم را کاهش می دهد. موثر بر پسودوموناس آئروژینوزا.
معایب
- اثر سمی بر روی سلول های فیبروبلاست پوست
- ایزوتونیک و Haemolytic نیست
- جهت شستشوی مننژ، بافت مغز و یا پرده سوراخ شده گوش مناسب نیست
- ممکن است سبب ایجاد درد در زخم شود.
- امکان ایجاد حساسیت و قرمزی اطراف زخم وجود دارد.
کلرهگزیدین گلوکونات همراه با ستریمید (ساولن)
به طور سنتی جهت تمیز کردن “زخم های کثیف” استفاده می شد. ستریمید ماده فعال با ذرات معلقی است که ویژگی ضدعفونی کنندگی دارد.
- موثر بر طیف وسیعی از باکتری های گرم مثبت و گرم منفی (نوع خاصی از رنگ آمیزی)
- با اثر دبریدمان و پاکسازی بافت های مرده از سطح زخم
- مناسب جهت ضدعفونی کردن اشیا
معایب:
- احتمال بروز حساسیت های شدید پوستی
- در ترکیب با ساولن احتمال بروز اثرات سمی وجود دارد.
- غیرفعال شدن در مجاورت با صابون و مواد آنیونیک
- ایزوتونیک نمی باشد.
- کاهش اثرات آنتی سپتیکی در مجاورت خون و یا آلودگی های زیستی
- جهت شستشوی سوراخ شدگی پرده گوش یا مغز و مننژ نبایستی استفاده شود.
- غیرموثر در برابر قارچ ها و ویروس ها.
- بدون خاصیت کشندگی اسپور باکتری ها (بیوفیلم)
- احتمال آلودگی محلول با پسودوموناس آئروژینوزا
- غیرفعال شدن اثر هنگام استفاده با پوویدن-آیوداین
- اثر بسیار سمی ساولن بر روی سلولهای فیبروبلاست پوست
توصیه :
- توصیه می شود به دلیل اثرات سمی ساولن از این محلول در تمیزکردن روزانه زخم مورد استفاده قرار نگیرد.
کلرهگزیدین گلوکونات
محلول آنتی سپتیک و ضدعفونی کننده ای می باشد که با استفاده از آب مقطر یا الکل با نسبت های متفاوت درغلظت های مختلف تهیه می گردد.
- موثر بر طیف وسیعی از باکتری های گرم مثبت و گرم منفی(نوع خاصی از رنگ آمیزی)
- با کمترین میزان اثر سمی بر روی بافت گرانوله تازه تشکیل شده
- موارد نادر جذب سیستمیک توسط بدن و اثرات سمی ناشی از آن
- مناسب جهت ضدعفونی کردن اشیا
معایب:
- احتمال بروز حساسیت پوستی
- در ترکیب با ساولن احتمال بروز اثرات سمی وجود دارد.
- غیرفعال شدن در مجاورت با صابون و مواد آنیونیک
- ایزوتونیک نمی باشد.
- کاهش اثرات آنتی سپتیکی در مجاورت خون و یا آلودگی های زیستی
- جهت شستشوی سوراخ شدگی پرده گوش یا مغز و مننژ نبایستی استفاده شود.
- غیرموثر در برابر قارچ ها و ویروس ها.
- بدون خاصیت کشندگی اسپور باکتری ها (بیوفیلم)
- احتمال آلودگی محلول با پسودوموناس آئروژینوزا وجود دارد
- غیرفعال شدن اثر هنگام استفاده با پوویدن-آیوداین
توصیه :
- بهتر است از انواع یک بار مصرف کلرهگزیدین گلوکونات استفاده شود و باقیمانده آن دور ریخته شود.
- به دلیل خنثی سازی اثر کلرهگزیدین توسط پوویدن-آیوداین، بهتر است این دو محلول با هم استفاده نگردد.
انتخاب محصولات مناسب برای شستشوی زخم، مرحله کلیدی در شستشوی موثر زخم بدون آسیب رساندن به بافت زخم و پوست حاشیه آن است. این کار را بر عهده ی متخصص و درمانگر زخم بگذارید تا بهترین انتخاب را انجام دهد.
شستشوی زخم بستر
هیپوکلریت سدیم به صورت سنتی در درمان زخم بستر حاوی بافت نکروتیک، برای کمک به کنترل عفونت استفاده شده است. هیپوکلریت سدیم اثر ضد میکروبی و کشنده میکروب در مقابل اغلب باکتری های شایع در زخم های باز دارد. گاهی از این مایع روی زخم های سرطانی برای کنترل باکتری ها و کاهش بوی بد استفاده می شود. این مایع برای سلولهای سالم و بافت گرانوله سمی است و استفاده از آن برای دوره بیش از هفت تا ده روز توصیه نمی شود.
شستشوی زخم سزارین
زخم سزارین نوعی زخم جراحی است که دارای دو سری بخیه خارجی روی پوست شکم و بخیه های جذبی داخلی رحم است. هرگونه عفونت در این زخم می تواند به سرعت به لایه های داخلی تر نیز راه پیدا کند.
شستشوی زخم جراحی
شستشوی زخم جراحی خصوصا قبل از کشیدن بخیه ها از اهمیت زیادی برخوردار است. بخیه ها محل مناسبی برای تجمع عوامل میکروبی، پوسته های مرده، ترشحات یا خون های باقی مانده هستند. شستشوی زخم جراحی باید تمام این اضافات را از روی زخم پاک نماید. برای جلوگیری از باز شدن بخیه یا پارگی زخم جراحی، طبق تجویط پزشک خود، تا زمان لازم از برخورد آب با زخم خودداری نمایید. پس از ان در هنگام تعویض پانسمان می توانید با محلل شستشوی زخم تخصصی، زخم بخیه و اطراف آن را تمیز نموده و پانسمان را تعویض کنید. شستن زخم جراحی معمولا با استفاده از گاز استریل آغشته به محلول شستشو انجام می شود.
شستشوی زخم عمیق
زخم عمیق معمولا با ترشحات زخم، بافت نکروزه و باقی مانده های سلولی زخم پر شده است. شستشوی زخم عمیق شامل تخلیه کردن و تمیز کردن حفره زخم و پاکسازی پوست اطراف آن می باشد. با این کار بافت های نکروزه و عفونی از زخم شسته شده و خون رسانی به بستر زخم افزایش پیدا می کند. زخم عمیق باید با محلول شستشو دهنده ای که توسط پزشک تجویز می شود شستشو و داخل آن با پانسمان مخصوص زخم حفره ای پر شود.
