مواد ضدعفونی کننده زخم

ضدعفونی‌کننده‌ها یا مواد آنتی سپتیک (antiseptic ) دسته‌ای از مواد ضدمیکروب هستند که در سطح بافت‌های زنده پوست و بدن استفاده می‌شوند و با اثر بر باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها، اسپور باکتری‌ها و سایر ارگانیسم‌ها آن‌ها را از بین می‌برند و یا از رشد آن‌ها جلوگیری می‌کنند. این گروه از مواد اصولا جدا از آنتی بیوتیک ها و گندزداها هستند، زیرا  آنتی بیوتیک ها در داخل بدن باکتری را به طور ایمن از بین میبرند.

ضدعفونی به معنی سترون نیست و در ضدعفونی ارگانیسم‌های بسیار مقاوم مانند هاگ باکتری‌ها و پریون ها بین نمی‌روند.

برای هر یک از ما پیش آمده که به دلایل مختلفی مثل تصادف، زمین خوردن، در تماس بودن با اشیای نوک تیز و ابزارآلات که در واقع جزو شایع ترین علل ایجاد زخم و آسیب به پوست هستند، دچار حادثه شویم. زخم هایی که گاهی عمیق و گاهی سطحی ایجاد می شوند. در صورتی که زخم ایجاد شده عمیق باشد، نیاز است که حتما به مراکز درمانی مراجعه شود تا مراقبت و درمان پزشکی لازم انجام شود ولی اگر زخم سطحی باشد، می توان با برخی تدابیر بهداشتی ساده از آن مراقبت کرد.

اولین و مهمترین اقدام در برخورد با زخم های ناشی از حوادث روزمره زندگی که سطحی هستند، تمیز کردن محل زخم است. با توجه به اینکه تماس با یک ماده شیمیایی قلیایی، اسیدی و حتی وسایل تیز و برنده، سوختگی و … می تواند باعث ایجاد زخم شوند باید محل زخم را با توجه به علت ایجاد آن ضدعفونی کنید.

زخم سطحی و احتمال عفونت

اگر در اثر تماس با زمین دچار خراشیدگی یا زخم سطحی روی پوست شده اید، با توجه به اینکه احتمال کزاز و عفونت باکتریایی ثانویه وجود دارد توصیه می شود پس از شستشوی زخم با آب و صابون به یک مرکز درمانی مراجعه کنید. اگر هم زخم حاوی مواد خارجی مثل خاک، سنگریزه و … است، نیازی نیست برای زدودن آلودگی حین شستشو زخم را بمالید بلکه شستشو با آب و صابون به تنهایی کفایت می کند تا به درمانگاه بروید و در صورت صلاحدید پزشک، واکسن کزاز تجویز شود. نکته ضروری اینکه در این موارد، مراجعه به پزشک و تزریق واکسن کزاز، در 24 ساعت اول از اهمیت خاصی برخوردار است.

زخم با جسم نافذ

اگر با چاقو، شیشه یا تیغ ریش تراشی یا هر وسیله دیگری در آشپزخانه دچار حادثه شدید، فراموش نکنید اگرچه احتمال بروز کزاز مطرح نیست ولی شانس اینکه به عفونت های باکتریایی ثانویه دچار شوید، وجود دارد. معمولا در زخم های سطحی که فقط بافت درم آسیب دیده، شستشو با آب و صابون برای ضد عفونی کردن زخم مناسب است اما در بریدگی کمی عمیق (که نیاز به بخیه ندارد)، ابتدا با آب ولرم مایل به خنک و صابون محل زخم را بشویید و سپس با آب اکسیژنه آن را ضدعفونی کنید.

به هیچ وقت با مشاهده زخم ها، به خصوص آنهایی که عمیق هستند، روی آنها بتادین نریزید چرا که می تواند باعث تحریک و التهاب زخم شود. متاسفانه یکی از اشتباهات رایجی که افراد پس از ایجاد زخم مرتکب آن می شوند، به کار بردن نادرست ضدعفونی کننده های موضعی از جمله بتادین است. اگر ماده ضدعفونی کننده در حفره زخم ریخته شود باعث تحریک و التهاب و همچنین تاخیر در ترمیم زخم می شود.

اگر عمق زخم به قدری است که به بخیه نیاز دارد، حتما باید به درمانگاه نزدیک منزل مراجعه کنید، ضمن اینکه یک برش عمیق می تواند به تاندون ها، رباط ها و ماهیچه ها آسیب برساند. البته مواردی هم که به نظر زخم عمیق نیست اما خونریزی قطع نمی شود و بیش از 20 دقیقه طول می کشد، نیاز به توجه فوری پزشکی دارند و باید به مراکز درمانی مراجعه شود. در این مورد اصلا کوتاهی نکنید چون هر چه زخم زودتر بخیه زده شود، خطر عفونت آن کمتر است. در غیر این صورت، اگر نیازی به بخیه نیست، بعد از شستشوی زخم با آب و صابون و ضدعفونی کردن آن با آب اکسیژنه، لبه های زخم را به هم نزدیک و با یک گاز استریل آن را پانسمان کنید تا زخم باز نماند و باعث بروز عفونت و … نشود.

البته اگر زخم ایجادشده در اثر تماس با وسایل غیراستریل باشد که در بیشتر موارد این گونه است، حتما باید به پزشک مراجعه شود چرا که ممکن است به مصرف یک دوره آنتی بیوتیک نیاز باشد. اگر زخم عمیق است و پس از مراجعه به درمانگاه نیاز به بخیه زدن دارد، پزشک به کمک بتادین سطح زخم را تمیز و بلافاصله با الکل، بتادین را پاک می کند تا روی زخم نماند و سپس آن را بخیه می زند. در مدتی که نیاز است برای التیام کامل زخم، بخیه ها روی زخم باشد، برای مراقبت از زخم، مثلا هنگامی که می خواهید به حمام بروید، باند روی زخم را باز نکنید و بعد از دوش گرفتن، پانسمان آن را بردارید و با بتادین، سطح زخم را تمیز کنید.

سپس بلافاصله با الکل (در صورت دسترسی نداشتن به الکل یا آب) بتادین را پاک و سپس زخم را پانسمان کنید. فراموش نکنید بتادین برای چند ثانیه بیشتر نباید روی زخم بماند و سریعا پاک شود. گاهی زخم بر اثر تماس پوست با یک شیء بلند و تیز مثل سوزن، میخ و … به صورت سوراخ ایجاد می شود که معمولا خونریزی هم زیاد نیست اما با این حال این زخم ها اگر با اشیای بلند و تیز ایجاد شود، با توجه به اینکه عمق آن به قدری است که بتواند به بافت داخلی پوست آسیب برساند، باید از بروز کزاز و عفونت پیشگیری شود. بنابراین حتما به مراکز درمانی بروید.

زخم ناشی از سوختگی

از آنجایی که تقریبا یکی از مشکلات شایع میان خانم ها، مواجهه با سوختگی های حرارتی از قبیل سوختگی با آب جوش، بخار داغ، اتو یا حتی پاشیدن مواد غذایی به سر و صورت است و باعث ایجاد زخم می شود، در این موارد خنک کردن نواحی سوخته مانند آب سرد یا یخ و (یا هر دو) قبل از رفتن به مراکز درمانی بسیار مفید است چرا که از عمیق شدن سوختگی و نفوذ عامل آن به لایه های زیرین پوست جلوگیری می کند. بنابراین ناحیه آسیب دیده را به سرعت خنک کنید اما اگر دچار سوختگی سرد به دلیل تماس با جسم سرد (تماس طولانی مدت با یخ) شده اید، به سرعت ناحیه آسیب دیده را در تماس با آب گرم (البته نه داغ) قرار دهید.

اسپری ضدعفونی کننده زخم قابل اعتماد است؟

از زمانی که اپیدمی ویروس های مختلف مانند آنفلوآنزا و هپاتیت و ایدز نگران کننده شد، محصولات ضدعفونی کننده ای به بازار عرضه شد تا بتوان به خصوص در شرایطی که احتمال آلودگی مطرح است، با استفاده از آنها و به خطر نیفتادن سلامت، دست ها را استریل کرد. این محصولات هم به صورت اسپری و هم بسته های کوچک به اندازه تی بگ و حاوی مایع لزج هستند و در داروخانه ها موجود است که از نوع دوم، می توان برای ضدعفونی کردن دست و حتی خراش های سطحی و زخم هایی که عمیق نیستند و به خونریزی نیفتاده اند، استفاده کرد.

البته نوعی از این اسپری ها به عنوان اسپری شستشو دهنده ضد میکروبی زخم و سوختگی هستند که برای ضد عفونی کردن انواع زخم بستر، زخم دیابتی و زخم های پس از جراحی به کار برده می شود. در هر حال برای ضد عفونی کردن زخم ها با این محصولات، ابتدا باید زخم را با آب و صابون شست تا آلودگی های میکروسکوپی که دیده نمی شود پاک شود و پس از خشک کردن، اگر خونریزی نداشت و نیاز به بخیه نبود، از اسپری های ضدعفونی کننده زخم استفاده شود. هر چند باز هم استفاده از نوع مایه ضدعفونی کننده ها که به صورت بسته های کوچک و تابیده شده در بازار وجود دارد و علاوه بر ضدباکتری، دارای ضد ویروس است، بیشتر توصیه می شود.

نکته حائز اهمیتی که باید به آن توجه داشته باشید، این است که استفاده از اسپری هایی که به عنوان ضدعفونی و ترمیم کننده زخم در بازار هستند، خیلی کاربردی نبوده و مناسب هر نوع زخمی نیستند و استفاده از آنها، در اغلب موارد بیمار را دچار اشتباه می کند و او به جای اینکه به پزشک مراجعه کند، به امید تاثیر این اسپری ها در بهبود زخم است.

شستشوی زخم

بهبود طبیعی زخم، با ۳ فاز وابسته به هم مشخص می شود: فازالتهابی، فاز تکثیر یا فیبروبلاست و فاز تغییر شکل. در بهبود طبیعی زخم،میکروارگانیسم های عفونی، پسماندهای خارجی و بافت های مرده از طریق واکنش های سلولی و عروقی در مقابل زخم، در طول فاز التهابی پاک می شوند. اگرچه، ضعف در واکنشهای التهابی بدن می توانند باعث کمبودهایی در توانایی آن برای غلبه بر میکروارگانیسم های موجود در سطح شود. این امر می تواند منجر به رگ زایی دیرتر و تشکیل بافت گرانوله شده علاوه بر عفونت شود. میکروارگانیسم های آلاینده ممکن است تولید کلاژن را مختل کنند، متالوپروتئین ماتریس را تغییر دهند و منجر به کمبود اکسیژن و نتروفیل بازدارنده و فعالیت میکروفاژ شوند.

همراه با دبریدمان، شستشوی زخم مرحله ای حیاتی در تسهیل پیشرفت از فاز التهابی به فاز تکثیر در بهبود زخم با زدودن پسماندها که می توانند مانع  فرآیند بهبود زخم شوند، است. در صورتی که شستشوی زخم به درستی انجام شود، می تواند به بهبود زخم از لایه های داخلی بافت به لایه های خارجی سطح پوست کمک کند. به علاوه می تواند از بهبود نابالغ سطح زخم به دلیلورم چرکی یا اثر عفونی جلوگیری کند. هدف شستشو، پاک کردن زخم همراه با جلوگیری از آسیب به بستر زخم و به حداقل رساندن خطر انتقال باکتری ها به بستر زخم است.

انتخاب یک محلول شستشو

انتخاب محلول مناسب در شستشوی زخم دارای اهمیت بسیاری است.محلول های مناسب برای استفاده ی موضعی شامل پاک کننده های موضعی، آنتی بیوتیک ها،ضد قارچ ها، داروهای ضد عفونی کننده و داروهای بی حسی هستند. به طور ایده آل،شوینده ی زخم باید ایزوتونیک، غیر هموتلیک، غیر سمی، شفاف، با قابلیت استریل شدن آسان و ارزان قیمت باشد. متاسفانه، همچین محلولی تاکنون تولید نشده است. به طور کلی تحقیقات اخیر، استفاده از سرم شستشوی معمولی را تشویق می کنند. بسیاری از مواد ضدعفونی کننده و آنتی بیوتیک ها مورد استفاده قرار گرفته اند اما ماده ی افزودنی ایده آل هنوز مورد بحث است. سیتوتوکسیسسیته (یاخته آزاری) محلول باید حتما مورد توجه قرار گیرد. به خصوص، محلول های ضد عفونی کننده، مانند پوویدون آیدون،کلروهگزیدین و پروکسید هیدروژن، ممکن است برای بافت سمی بوده و بر بهبود زخم تاثیر منفی بگذارند.

سرم شستشوی معمولی

سرم شستشوی معمولی محلولی ایزوتونیک و رایج ترین محلول برای شستشوی زخم به خاطر بی خطر بودن (کم ترین میزان سمی بودن) و فاکتورهای فیزیولوژیکی است. یکی از معایب آن این است که نمی تواند زخم های نکروتیک و کثیف را به اندازه ی محلول های دیگر تمیز کند. نرخ های مشابه ای برای عفونت زخم در مورد آب آشامیدنی از شیر، در مقایسه با سرم شستشو در بزرگسالان و کودکان گزارش شده است. توجه به تاریخ باز شدن یک سرم شستشو خیلی مهم است زیرا ممکن است ۲۴ ساعت بعد از باز کردن سرم باکتری ها شروع به رشد در آن کنند.  

آب استریل

آب استریل که از طریق تقطیر آماده می شود، غیر قابل گرم کردن بوده و حاوی هیچ گونه ماده ی ضد میکروبی و ضد باکتری یا بافر اضافه شده ای نیست. این آب معمولا برای شستشو مورد استفاده قرار می گیرد علی الخصوص در کشورهای در حال توسعه، زیرا جایگزینی ارزان قیمت برای سرم شستشوی ایزوتونیک است. آب استریلهای پوتونیک است و ممکن است باعث همولیز شدن شود و توسط بافت ها در حین عمل جراحی به آسانی جذب شود. بنابراین، استفاده از آن در همچون شرایطی توصیه نمی شود. در صورتی که مقدار بیش از اندازه ای از این آب مورد استفاده قرار گیرد ممکن است باعث سمی بودن شود.

آب آشامیدنی

آب آشامیدنی زمانی که سرم شستشو یا آب استریل در دسترس نیست پیشنهاد می شود. کاربرد آن به خصوص در محیط های حاد مناسب است. در واقع، تعداد کمی از مطالعات نشان داده اند که آب آشامیدنی در کاهش تعداد باکتری ها به اندازه ی سرم شستشو موثر است.

پاک کننده های تجاری

پاک کننده های تجاری به طور فزاینده ای برای شستشوی زخم به کار گرفته می شوند. شستشوی پاک کننده برای از بین بردن، ترجیحا کشتن باکتری ها استفاده می شود و نتایج رضایت بخشی در مدل های حیوانی زخم های پیچیده ی اسکلتی عضلانی آلوده داشته است. به دلیل محتویات سورفکتانت در پاک کننده ها، نیروی کم تری برای از بین بردن باکتری ها و پسماندهای سلولی لازم است. بنابراین این شوینده ها برای زخم هایی با پسماندهای سلولی چسبناک یا زخم های نکروتیک و کثیف بهترین است.اسپری های ماشه ای می توانند به هدایت موثرتر و بی خطرتر پاک کننده کمک کنند. پاک کننده ها معمولا حاوی نگهدارنده هایی برای رشد آرام تر باکتری ها، قارچ ها و ماندگاری بیشتر محصول هستند.

پوویدون آیدون (بتادین)

پوویدون آیدون محلولی ضد میکروبی با طیفی وسیع، موثر درمقابل انواع مختلفی از پاتوژن ها شامل اورئوس استافیلو است. اگرچه، نرخ های مشابه عفونت در زخم در بزرگسالان و کودکان در شستشو با سرم شستشو در مقابل پوویدون آیدون ۱٪ گزارش شده اند. یکی از معایب آن سمیت سلولی آن برای سلول های سالم و بافت های گرانوله شده است. این محلول زخم را خشک و بی رنگ می کند. به علاوه ممکن است پوست اطراف زخم را هم تحریک کند.

پروکسید هیدروژن

یک محلول پروکسید هیدروژن ۳٪ یک ماده ی ضد عفونی کننده ی رایج است. اگرچه، تعداد کمی از تحقیقات روی اثر آن بر بهبود زخم و به عنوان ماده ی ضدعفونی کننده و کاربرد آن همچنان بحث برانگیز هستند. در حالی که بعضی از مطالعات نشان داده اند که پروکسید هیدروژن برای سلول های سالم و بافت های گرانوله شده دارای سمیت سلولی است، مطالعات دیگر بر روی انسان ها و حیوانات هیچ اثر منفی بر بهبود زخم نشان ندادند. مطالعات مختلف به علاوه نشان دادند که پروکسید هیدروژن در کاهش تعداد باکتری ها موثر هستند. انجمن پزشکی امریکا به طور خلاصه بیان می کند که عملکرد پاک کنندگی پروکسید هیدروژن ممکن است به عنوان یک عامل شیمیایی برای کمک به برداشتن پسماندها و بافت های نکروتیک از سطح زخم در صورت استفاده با قدرت کامل،عمل کند. در صورت استفاده، شستشو با سرم شستشوی معمولی بعد از استفاده با قدرت کامل از پروکسید هیدروژن توصیه می شود. استفاده از پروکسید هیدروژن در زخم های دارای اعصاب سینوسی پیشنهاد نمی شود.

سدیم هیپوکلریت

سدیم هیپوکلریت (محلول داکین) از گذشته در زخم های فشار با بافت مرده برای کنترل عفونت به کار می رفته است. سدیم هیپوکلریت برای اثر کشندگی باکتریایی در مقابل بیشتر ارگانیسم هایی که معمولا در زخم های باز یافت می شوند،شناخته شده است. معمولا این محلول برای رشدهای زیاد سرطانی برای کنترل باکتری ها وبه حداقل رساندن بو استفاده می شود. اگرچه، این محلول برای سلامت سلول ها و بافتهای گرانوله شده مضر است و استفاده از آن برای دوره های بیش تر از ۷ تا ۱۰ روزه توصیه نمی شود.