جوانب مختلف روزه برای بیماران دیابتی

ماه رمضان با تمام زیبایی ها و فوایدی که دارد ممکن است برای برخی از افراد مانند دیابتی ها دردسر ساز شود. دیابت یا همان بیماری قند خون در جوامع جهانی امروزی شیوع زیادی پیدا کرده است. دیابت بیماری است که مقدار زیادی قند را وارد خون می کند و بدن توانایی ترشح انسولین به اندازه کافی ندارد. به همین دلیل متناسب با نوع دیابت، وجود زخم دیابتی و درمانش و حالات و وضعیت بدن باید قبل از شروع ماه رمضان، پزشک اجازه روزه داری را به فرد بیمار دهد. روزه داری برای تمام بیماران دیابتی ممنوعیت ندارد و برخی از آنها تحت شرایطی می توانند از فضایل این ماه مبارک بهره مند شوند. 

دسته ‌بندی بیماران از نظر ایمنی روزه ‌داری

ارزیابی ایمنی روزه ‌داری در بیماران دیابتی نیازمند شناخت دقیق وضعیت کنترل بیماری، نوع دیابت و داروهای مصرفی است. دسته ‌بندی علمی معمولاً بر اساس راهنمای فدراسیون جهانی دیابت و تایید متخصصان ایرانی انجام می ‌شود. بیماران دیابتی به سه گروه اصلی تقسیم می ‌شوند: گروه پر خطر مانند دیابت نوع یک، دیابت بارداری و نارسایی کلیوی؛ گروه با خطر متوسط شامل دیابت نوع دو کنترل شده با داروی خوراکی؛ و سرانجام گروه کم ‌خطر یا همان افراد در مرحله پیش ‌دیابت. این رده ‌بندی کمک می ‌کند که تصمیم ‌گیری درباره روزه ‌داری برای هر گروه بر اساس شواهد علمی و با هدف کاهش احتمال افت قند و عوارض سایر اندام‌ها انجام شود. مهم است که هر فرد پیش از شروع ماه رمضان تحت نظر پزشک متخصص غدد ارزیابی شود.

روزه داری در دیابت نوع ۱

افراد دیابتی برای مدیریت دیابت در ماه رمضان به خصوص آن دسته که دیابت نوع ۱ دارند باید بدانند که اگر روزه بگیرند در معرض افزایش خطر کتواسیدوز دیابتی  (عوارض حاد دیابت ) هستند به خصوص آنهایی که قبل از ماه رمضان قندشان به شدت بالا بوده است. حتی ممکن است خطر کتواسیدوز دیابتی بیشتر شود چون میزان دوز انسولین با کم شدن مقدار غذا در طول ماه رمضان پایین می آید. بنابراین روزه گرفتن در ماه رمضان برای افراد دیابتی ممکن است همراه با مجموعه ای از عوارض باشد. در اصل بیمارانی که دیابت نوع ۱ دارند به شدت باید از روزه گرفتن خودداری کنند. بیماران با دیابت نوع ۱ که سابقه هیپوگلیسمی (قندخون پایین) مکرر دارند و یا دیابت خود را درست کنترل نمی کنند در خطر ابتلا به هیپوگلیسمی شدید قرار می گیرند. از سوی دیگر، کاهش بیش از حد در دوز انسولین در این بیماران ممکن است آنها را در معرض خطر قند خون و کتواسیدوز دیابتی قرار دهد.

روزه و دیابت نوع ۲

 کم کاری و قند خون نیز ممکن است در بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ اتفاق بیفتد اما با شدت کمتری در مقایسه با بیماران مبتلا به دیابت نوع ۱ است. متخصصان توصیه می کنند افرادی که مبتلا به دیابت نوع ۲ هستند و تصمیم به روزه گرفتن دارند باید آموزش ببینند. در یک تحقیق بر روی ۷۴۴ مرد و زن مبتلا به دیابت نوع ۲ که برنامه ریزی کرده بودند روزه بگیرند، شرکت کنندگان به ۱۶ کلینیک در مصر، ایران، اردن و عربستان سعودی مراجعه کردند. نیمی از این کلینیک ها آموزش های مخصوص و انفرادی را ارائه کرده بودند و نیمی دیگر همان آموزش های معمول و کلی را. برنامه آموزشی مخصوص، برنامه ی غذایی، فعالیت فیزیکی، نظارت بر قند خون، و عوارض متابولیک حاد را در نظر گرفته بود و بر این اساس یک طرح درمان دیابت فردی را ارائه می کرد. بعد از ماه رمضان محققان متوجه شدند شرکت کنندگانی که برنامه انفرادی و مخصوص را دریافت کرده بودند برنامه درمانی خود را بهتر طی کرده اند. آنها دوبار در روز تست قند خون می دادند و شناخت بهتری از نشانه های کاهش قند خون داشتند. همچنین به طور قابل توجهی  BMI و قند خونشان پایین آمده بود.

گروه کم ‌خطر

پیش ‌دیابت مرحله ‌ای است که قند خون بالاتر از حد طبیعی اما پایین‌ تر از آستانه دیابت است و بیماران این گروه از نظر ایمنی روزه ‌داری در کم ‌خطر ترین دسته قرار می ‌گیرند. با رعایت رژیم غذایی متعادل، مصرف کافی آب بین افطار و سحر و پرهیز از پرخوری در وعده افطار، افراد با پیش ‌دیابت معمولاً می ‌توانند بدون نگرانی روزه بگیرند. البته توصیه اکید این است که کنترل منظم قند خون و مراجعه دوره ‌ای به پزشک رعایت شود تا از پیشرفت به دیابت نوع دو جلوگیری گردد. عادات تغذیه ‌ای سالم به ویژه مصرف فیبر در سحر و پرهیز از مواد قندی ساده در افطار، نقش مهمی در تثبیت سطح قند خون دارد. تحلیل خطرات و منافع بر پایه داده‌های بالینی نشان می ‌دهد که روزه می ‌تواند در برخی شرایط حتی به بهبود حساسیت به انسولین منجر شود.

تفاوت رژیم دارویی در زمان روزه‌ داری

افراد دیابتی مجاز به روزه داری

دیابت به انواع مختلفی تقسیم می شود. افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ از سنین کودکی به این بیماری دچار می شوند و باید چند نوبت در روز انسولین تزریق کنند، بنابراین قطعا روزه داری برای آنها ممنوع است زیرا تزریق نکردن انسولین در این افراد باعث بالارفتن قند خون و کمای هیپرگلیسمی (کمای ناشی از بالارفتن گلوکز) می شود.

از طرف دیگر، تزریق انسولین همزمان با روزه داری باعث افت قند خون و افزایش خطر کمای هیپوگلیسمی (کمای ناشی از افت قند خون) می شود. آن گروه از مبتلایان به دیابت نوع ۲ که چند نوبتدر اروز انسولین تزریق می کنند هم اجازه روزه داری طولانی مدت را ندارند، اما افرادی که از انسولین های طولانی اثر و آهسته رهش استفاده می کنند، تحت نظر پزشک قادر به روزه داری هستند. درواقع، این انسولین ها طی ۲۴ ساعت سطحی ثابت و خفیف از انسولین را برای بدن فراهم می کنند. به این ترتیب، فرد دیگر دچار افت قند ناگهانی نمی شود. بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ که فقط با رعایت رژیم غذایی و مصرف قرص هایی مثل متفورمین، گلوتازون، آکاربوز و… (داروهایی که باعث ترشح انسولین نمی شوند) بیماری شان را تحت کنترل دارند، با تمهیدات خاصی می توانند روزه بگیرند. این افراد باید تحت تظر پزشک، داروهای خود را بین افطار تا سحر تقسیم کنند و با فازایش مصرف آب و اندازه گیری به موقع قند خون روزه بگیرند.

جالب است بدانید روزه داری برای این افراد یک نعمت است زیرا با کمک آن می توانند استرس خود را کاهش دهند  در عین حال وزن کم کنند. به این ترتیب قند خون نیز بهتر کنترل می شود، اما اگر فرد از قرص هایی استفاده می کند که باعث ترشح انسولین می شوند (از جمله گلی بن کلامید و گلی کلازید) بهتر است مصرف آنها را به وعده افطار (بعد از باز کردن روزه و قبل از مصرف وعده اصلی) موکول کند. البته همه این شرایط را پزشک باید تایید کند و قند خون تحت کنترل باشد. به عبارتی، فرد باید قند ناشتای کنترل شده و قند ۳ ماهه (Hb A1C) زیر ۷ داشته باشد و در عین حال دچار عوارض چشمی، کلیوی، قلبی و… نشده باشد.

“Many people with diabetes still choose to fast during Ramadan despite medical risks, highlighting the need for specific guidelines and education.”
بسیاری از بیماران دیابتی با وجود خطرات پزشکی، همچنان تصمیم به روزه‌ داری در ماه رمضان می‌گیرند؛ موضوعی که ضرورت تدوین دستورالعمل‌ها و آموزش‌های اختصاصی برای این گروه را نشان می‌دهد.

منبع : diabetesjournals

در صورت بروز چه علائمی فرد دیابتی باید بلافاصله روزه خود را باز کند؟

افراد دیابتی باید همیشه و در هر کجا دستگاه سنجش قند خون را همراه خود داشته باشند تا به محض اینکه دچار علائم افت قند از جمله عرق سرد، بی حالی، ضعف، لرزش دست، تپش قلب و رنگ پریدگی شدند، قند خونشان را اندازه بگیرند. در این وضعیت، اگر میزان قند خون زیر ۷۰ باشد، باید بلافاصله روزه را باز کنند زیرا افت قند خطرناک است و در نهایت می تواند باعث تشنج، آسیب مغزی و کما شود. همچنین اگر قند خون بالای ۲۵۰ باشد، فرد باید روزه را بشکند و خیلی سریع آب بدن خود را تامین کند.

دیابتی ها در زمان سحر و افطار باید چه نکته هایی را رعایت کنند؟

برخلاف تصور موجود، تمامی افراد به خصوص بیماران دیابتی نباید در وعده سحر از مقدار زیادی مواد قندی استفاده کنند زیرا قند خون بالا از طریق ادرار دفع می شود و با خود آب را هم دفع می کند. به همین دلیل توصیه می شود در وعده سحر بیشتر از مواد پروتئینی، یک مقدار چربی و به خصوص سبزیجاتی مثل کاهو استفاده شود. سبزیجات حاوی فیبر هستند و آب را به خود جذب می کنند و در عین حال میزان جذب مواد قندی را کاهش می دهند. به این ترتیب بدن در طول ناشتایی به تدریج آزاد و فرد کمتر دچار تشنگی می شود.

وعده افطار را هم نباید با آب خیلی خنک آغاز کرد. برای این منظور بهتر است از آب جوش یا چای استفاده شود. بعد از بازکردن روزه می توان از مواد غذایی سنتی مثل نان (نان مخصوص افراد دیابتی یا نان سنگک، رژیمی یا سبوس دار) همراه مقداری پنیر و سبزی استفاده کرد. در مورد انواع شیرینی هم توصیه می شود نوع رژیمی و بدون قند یا کم شیرین آن ها را انتخاب کنید. روزه داری برای افرادی که در کنترل قند خون شان مشکل دارند، می تواند بسیار خطرناک باشد، بنابراین افراد دیابتی تنها با تایید فوق تخصص غدد یا متخصص داخلی مجاز به روزه داری هستند که در این صورت نیز باید تحت نظر متخصص تغذیه روزه بگیرند تا دچار حمله هیپوگلیسمی و کمای دیابتی نشوند:

تعداد وعده ها را افزایش و حجم هر وعده را کاهش دهید

افراد دیابتی مجاز به روزه داری باید به جای مصرف ۲ وعده افطار و سحر، کل سهم خوراکی روزانه شان را در چند وعده و میان وعده تقسیم و در فواصل معین مصرف کنند. همچنین از هر گروه مواد غذایی فقط مجاز به مصرف انواع خاصی از آنها هستند؛ برای مثال از گروه کربوهیدارت ها باید مصرف قندهای ساده یا ترکیبات خوراکی حاوی گلوکز و فروکتوز را به حداقل برسانند.

برخلاف افراد عادی که در ماه رمضان مصرف شیرینی و چربی را افزایش می دهند، بیماران دیابتی این اجازه را ندارند. پروتئین ها و گوشت های مصرفی آنها نیز باید با حداقل مقدار چربی باشد. همچنین چربی مورد نیاز روزانه باید معمولا از روغن های مایع گیاهی باشد و میزان مصرف چربی های اشباع باید به حداقل و ترجیحا صفر برسد. مصرف مواد غذایی فرآوری شده یا خوراکی هایی که چند نوبت گرم و سرد شده اند هم برای بیماران دیابتی توصیه نمی شود.

 به جای چای و قهوه، آب بنوشید

مهم ترین نوشیدنی برای افراد دیابتی آب است که باید در فواصل بین وعده ها و میان وعده ها مصرف شود. این افراد باید خیلی بیشتر از دیگران به کم آبی و اختلالات آب و الکترولیت اهمیت دهند. به همین دلیل مصرف چای، قهوه و نسکافه باید برای آنها به شدت کنترل شده باشد. توصیه دیگر اینکه، دیابتی ها باید با هر وعده یا مان وعده غذایی از سبزی ها، صیفی ها و میوه های تازه و کامل (نه آبمیوه) استفاده کنند.

به جای زولبیا و بامیه، کشمش و خرما بخورید

زولبیا و بامیه نه تنها حاوی حجم بالایی از قندهای ساده هستند بلکه با مقدار زیادی روغن سرخ می شوند، بنابراین چه برای افراد سالم و چه افراد دیابتی انتخاب مناسبی نیستند. با این حال، مصرف میزان بسیار کم و هرازگاهی آنها بعد از وعده افطار یا شام معمولا مشکل ساز نیست، اما بعضی از افراد دیابتی با توجه به شرایط کنترل قند خونشان اصلا مجاز به مصرف این خوراکی ها نیستند. این بیماران در عوض می توانند برای تامین قند خون خود از میزان بسیار کم قندهای طبیعی مثل خرما، انجیر، کشمش، توت یا دیگر میوه های خیلی شیرین استفاده کنند.

دیابتی ها همچنین می توانند روزه شان را با مقداری آب یا شیر گرم کم چرب همراه ۱ یا حداکثر ۲ خرمای کوچک باز کنند زیرا هنگام افطار قند خون افت پیدا می کند و باید سریع جبران شود. البته مقادیر مجاز مصرف شیرین و قند برای هر دیابتی متفاوت است، بنابراین در این مورد باید حتما از متخصص تغذیه کمک گرفت.

توصیه های پزشکی برای دیابتی هایی که اصرار به روزه گرفتن دارند

با اینکه بسیاری از بیماران دیابتی مخصوصا کسانی که در پروسه درمان زخم هستند نباید روزه بگیرند شاید برخی از آنها اصرار به گرفتن روزه داشته باشند. چنین افرادی باید بدانند روزه گرفتن اصلا برای سلامت آنها مناسب نیست و دین اسلام این فریضه را بر آنها واجب نمی داند. افراد دیابتی باید توصیه های لازم برای حفظ سلامت را از پزشک خود دریافت کنند. آنها چند روز پس از شروع ماه رمضان بهتر است دوباره به مطب پزشک مراجعه کنند تا پس از معاینه دوز داروهای دریافتی آنها بررسی شود. به بیماران دیابتی که روزه می گیرند توصیه می شود: قبل از ماه رمضان دستورالعمل های مربوط به فعالیت بدنی، برنامه ریزی وعده غذایی، نظارت بر قند خون، دوز دارو و زمان بندی داروها را بیاموزند. همیشه همراه خود دستگاه کنترل قند خون داشته باشند و مرتب قند خون خود را چک کنند. هرگونه کاهش قند خون ممکن است بیمار را در خطر به کما رفتن قرار دهد. حتما وعده ی سحری را میل کنند. معمولا پزشک برای این وعده برنامه خاص به آنها می دهد. پس از افطار کمی ورزش کنند. پیاده روی از ساده ترین و تاثیر گذارترین گزینه ها است.

فواید و مضرات روزه

پیشگیری از کم آبی بدن

• نوشیدن ۸ تا ۱۰ لیوان آب بین افطار تا سحری به‌صورت تدریجی (نه یکجا).
• مصرف میوه‌های پرآب مانند هندوانه، خیار، طالبی و پرتقال در افطار یا میان وعده شب.
• پرهیز از نمک زیاد، ترشی، فست فود و غذاهای سرخ‌ شده در وعده‌ سحری.
• اجتناب از نوشیدنی‌های کافئین‌دار (چای پررنگ، قهوه، نوشابه) که باعث دفع آب می‌شوند.
• استفاده از سوپ‌های رقیق و سالاد سبزی تازه در کنار افطار.
• کاهش قرار گرفتن طولانی در معرض گرما و فعالیت سنگین در روز.
• کنترل قند خون به‌صورت منظم؛ زیرا قند بالا باعث دفع مکرر ادرار و تشدید کم آبی می‌شود.
• در صورت علائم دهیدراسیون (خشکی دهان، سرگیجه، تپش قلب)، قطع فوری روزه و نوشیدن آب مجاز است.

کنترل قند خون و مصرف دارو

بهترین حالت این است که بیماران دیابتی که روزه میگیرند به وسیله گلوکومتر قند خونشان را پیش از افطار،۲ ساعت پس از افطار و نیز پیش از سحری اندازه بگیرند.در صورتی که قندخون فرد دیابتی 2 ساعت پس از افطاربالای۲۵۰  بود شب بعد باید 20 درصد از میزان کالری خود را در زمان افطار کم کند. در مورد سحرهم  اگر قند خون پیش ازسحر بیش از 200 میلی گرم در دسی لیتربود باید۲۰  درصد ازمیزان کالری دریافتی در زمان سحرکم شود، اما  اگر قند خون بیمار قبل ازسحربیش از 350 میلی گرم در دسی لیتر بود بهتر است اصلاً روزه نگیرد.در مورد مصرف قرصهای پایین آورنده قند خون توصیه میشود که قرصهای مصرفی صبح و ظهر همزمان هنگام افطار و قرصهای مصرفی شبانه پیش از سحرمصرف شود.

مهمترین وخطرناک ترین عارضه ای که بیماران دیابتی را در زمان روزه داری تهدید می کند افت شدید قند خون درطی روز (هیپوگلسیمی) است.  این وضعیت خطرناک که باعلائمی چون عرق کردن، احساس گیجی، تپش قلب ، لرزش بدن، تاری دید، بی حالی و در نهایت بیهوش شدن مشخص میشود، درصورتی که بلافاصله با مصرف مواد قندی درمان نشود میتواند منجربه اغماء وحتی مرگ بیمارشود.نکته مهم این است که در افرادی که دچار هیپوگلیسمی مکرر میشوند ممکن است نخستین علامت کاهش سطح هوشیاری واغماباشد.بیماران دیابتی که قصد روزه گرفتن دارند باید حتما به پزشک معالج شان مراجعه و نام داروهایی را که مصرف میکنند به او بگویند، زیرا برخی از این داروها که نیمه  عمر طولانی داشته و مدت زیادی دربدن میمانند، میتوانند خطر افت قندخون(هیپوگلیسمی) را افزایش دهند.ازجمله این داروها میتوان به قرص گلی بنکلامید اشاره نمود.درچنین مواردی ممکن است پزشک متخصص اقدام به تعویض داروی مصرفی نموده و داروی دیگری راکه مناسب تراست جایگزین نماید.

ورزش دیابتی ها هنگام روزه داری

بدنی مبتلایان دیابت باید در حد معمول باشد و استراحت زیاد به نفع آنها نیست. ضمن اینکه این افراد، امور نیازمند به فعالیت جسمی شدید را بهتر است بعد از ظهرها انجام ندهند تا از افت شدید قند خون پیشگیری کنند.
ورزش سبک ۱۰ تا ۱۵ دقیقه ای هنگام صبح احتمالا برایشان مناسب است اما ورزش هنگام بعد از ظهر و قبل از افطار مشکل ساز خواهد شد؛ این بیماران باید در صورت امکان شب ها چند ساعت بعد از افطار زمانی را به ورزش اختصاص دهند.

ورزش و روزه برای بیماران دیابتی در ماه رمضان مانند تیغ دو لبه است؛ اگر هوشمندانه انجام شود، می‌تواند به کنترل بهتر قند و بهبود حساسیت به انسولین کمک کند، اما در غیر این‌ صورت خطر افت شدید قند خون را بالا می‌برد. بهترین زمان برای فعالیت بدنی سبک، حدود یک ساعت پیش از افطار است تا در صورت افت قند، بیمار بلافاصله بتواند با تغذیه مناسب، سطح قند را به حالت طبیعی برگرداند. ورزش‌های طولانی، پرتحرک و در فضای گرم باید در این ایام به‌ طور کامل حذف شوند. پیاده روی آرام، حرکات کششی یا یوگای سبک گزینه‌ های ایمن محسوب می‌شوند. بیماران باید حتما قبل از شروع برنامه ورزشی با پزشک معالج خود مشورت کنند، زیرا نوع دارو و انسولین بر تحمل بدن طی روزه‌ داری تأثیر مستقیم دارد. ثبات قند خون، هیدراته بودن و خودنظارتی منظم، سه اصل طلایی ورزش ایمن در رمضان است.

بهترین زمان برای آزمایش قند خون در ماه رمضان چه زمانی است؟

هر بیمار دیابتی که روزه می گیرد بهتر است گلوکومتر در اختیار داشته باشد و قبل از افطار، دو ساعت بعد از افطار و پیش از سحری، قند خون خود را اندازه گیری کند.
در صورتی بیمار مبتلا به دیابت، گلوکومتر در دسترس ندارد، بهتر است آزمایش های خود را تحت نظارت پزشک و در زمان تعیین شده انجام دهد. بررسی قند خون ناشتا در ماه رمضان باید قبل از افطار صورت گیرد که این امر بسیار کمک کننده است.

آزمایش قند خون برای بیماران دیابتی در ماه رمضان نه تنها روزه را باطل نمی‌کند، بلکه ابزاری حیاتی برای پیشگیری از خطرات جدی محسوب می‌شود. مناسب‌ترین زمان اندازه گیری قند، دو ساعت پس از افطار و پیش از سحری است؛ این دو زمان، نقاط بحرانی نوسان قند را نشان می‌دهند. اگر فرد احساس ضعف، تعریق یا تپش قلب در طول روز داشت، باید بدون تأخیر قند خود را بررسی کند، حتی اگر در حال روزه باشد. برای افراد مصرف‌کننده انسولین یا داروهای سولفونیل اوره، کنترل قند در میانه روز نیز توصیه می‌شود تا از افت شدید جلوگیری شود. مقدار مطلوب قند، بین ۷۰ تا ۱۳۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر پیش از سحری و زیر ۱۸۰ پس از افطار است. ثبت منظم نتایج و هماهنگی آنها با پزشک، کلید مدیریت موفق روزه‌ داری و حفظ سلامت طولانی‌مدت بیماران دیابتی است.

شرایط شرعی معافیت از روزه

در فقه اسلامی، سلامت جسم و جان بر هر فریضه‌ای مقدم است. بر اساس فتوای مراجع از جمله آیت‌ الله خامنه‌ای، اگر روزه برای بیمار دیابتی ضرر پزشکی قابل توجه داشته باشد، انجام آن واجب نیست و فرد می‌تواند افطار کند. بیماران با دیابت نوع یک کنترل‌ نشده، زنان باردار وابسته به انسولین و مبتلایان به عوارض کلیوی یا چشمی، در زمره‌ ی افراد معاف شرعی محسوب می‌شوند. همچنین تزریق انسولین روزه را باطل نمی‌ کند. ملاک اصلی در معافیت، نظر پزشک متخصص است؛ یعنی هرگاه متخصص تأیید کند که ادامه‌ ی روزه موجب آسیب می‌شود، بیمار از نظر شرعی مجاز به افطار است و گناهی بر او نیست.

نظر پزشکان غدد

پزشکان غدد و انجمن دیابت ایران با ارجاع به دستورالعمل فدراسیون بین‌ المللی دیابت (IDF) تأکید می‌کنند که روزه‌ داری باید بر اساس سطح کنترل قند و نوع درمان ارزیابی شود. بیماران با دیابت نوع یک، دیابت بارداری یا نارسایی کلیوی پیشرفته در گروه خطر بسیار بالا قرار دارند و نباید روزه بگیرند. اما افراد با دیابت نوع دو کنترل‌ شده، در صورت مشورت با پزشک، تنظیم دارو و رعایت رژیم غذایی می‌ توانند روزه‌ داری ایمن را تجربه کنند. پزشکان توصیه می‌ کنند بیماران در طول ماه رمضان قند خون خود را چند بار در روز چک کرده و در صورت افت یا افزایش ناگهانی، روزه را قطع کنند تا از عوارض جدی جلوگیری شود.

سوالات رایج درباره روزه برای بیماران دیابتی